Yüce Allah fehim ve anlama yeti ve istidadını cennette yeniden bahşedecek insana. Lâkin dünyadakiyle kabil-i kıyas olmayacak / kıyas edilemeyec

     Yüce Allah fehim ve anlama yeti ve istidadını cennette yeniden bahşedecek insana. Lâkin dünyadakiyle kabil-i kıyas olmayacak / kıyas edilemeyecek şekilde.
     Zaten kâinat, bugünkü dünyası ve yarınki âhiret yurdu olan cennet ve cehennemiyle “Âyine-i tecelliyât-ı esmâ-i İlâhiyyedir.” Yani Allah’ın güzel isimlerinin tecellî ettiği, göründüğü bir aynadır.
     Bilindiği üzere aynada madde görünür. Fakat maddesiz olarak...Maddesinden soyutlanmış şekilde. Bir bakıma aynada görülen şeyler madde değil mânadır denebilir. Yani elle tutulan değil sadece görülendir. İşte mana da onun gibi bir şey. Belki istenen asıl şey.
     Sanırım şimdi mananın, cennet lezzetlerinden daha üstün olduğu, daha iyi anlaşılıyor. Çünkü cismanî cennet lezzetleri olmayacaktı; şayet onların manası bilinsin istenmeseydi...Ve onları okuyup mana verecek insan yaratılmak istenmeseydi...Kısaca mana istenmeseydi maddenin var oluşu istenmeyecekti. Çünkü bu manasız istek, manasız ve anlamsız bir istek olacaktı.
     Oysa ne kadar çok kelime, o kadar çok mana...Ne kadar çok eşya yani şeyler, o kadar çok esma...O kadar çok mana, o kadar çok mana derinliği, mana zenginliği, mana doyumluğu ve o kadar  çok lezzet...
     Zahir farklı. Nitekim madde çeşit çeşit. Madde renk renk. Madde küçük ya da büyük. Madde katı veya yumuşak...
     Ama o görünüşteki farklar ayrı yapılar, değişik şekil ve haller hep Biri için...Bir’e yönelik...Tümü Bir’i anlatıyor...Tamamı Bir’den haber veriyor...Komple Bir’e bakıyor...Hepsi Bir’i gösteriyor...Topyekün aynı manaya parmak basıyor...Umumen Bir’in peşine düşmüşler...
     Velhasıl aynı gaye Bir için; bir olmuşlar. Aynı maksat Bir için pîr olmuşlar. Görünüşler ayrı düşse de, görüşler denk düşmüş. Herkes, herşey Bir için bir noktaya üşüşmüş. Madde olarak çokluk halindeyken, manada o Bir için birlik olmuşlar. Hülasa mana bir olunca, madde farklılığı önemsiz kalıyor.
X
     Bilinen, anlaşılan, sevilen mana ise gönül alıyor.
     Görünen maddede görünmeyen mana öne çıkıyor.
     Hey erenler! Eğer mana olmasaydı önce; olur muydu hiç madde sonra.
X
     Batında, gizlide öncelik mananın
     Zahirde, görünende öncelik maddenin
     Batın gözüyle bakınca mana önce
     Zahir gözüyle bakınca madde önce
     Biri içten dışa bakış
     Öteki dıştan içi görüş
     Zahirdeki çokluk maddeden dolayı
     Batındaki teklik manadan ötürü
     Sen maddede manayı bul da
     Katıl birlik kervanına be kardeş
     Görünüşte görüş sahibi ol da
     İçindeki manayı bul be kardeş
     Olsun artık her farklı madde
     Manada birbirine eş
     Kalsın ayrılık gayrılık dışta
     Çünkü bekliyor bizleri birlik beraberlik içte
     Oynaşmayalım artık dışla hiç
     İç mana ummanından
     İç birlik kadehinden doyasıya iç be kardeş
     İstiyorsan eğer olmamak hiç