Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi, Türkiye’nin olduğu kadar Orta Doğu, Balkanlar, Kafkaslar ve Kuzey Afrika’daki Osma

Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi, Türkiye’nin olduğu kadar Orta Doğu, Balkanlar, Kafkaslar ve Kuzey Afrika’daki Osmanlı coğrafyasında kurulmuş olan kırk civarında bağımsız devletin de arşividir. Osmanlı Arşivi 2013 yılından beri İstanbul’un Kağıthane ilçesi, İmrahor Caddesi, Sadabad Mevkii’ndeki yeni tesislerinde hizmet vermektedir. Osmanlı tarihi araştırmaları bakımından dünyanın en zengin arşivi olma özelliği taşımakta, Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan 1922 yılına kadar olan dönemini kapsamaktadır.
Arşivin, bir milletin tarih ve kültür hazinesi olduğunu idrak eden ecdadımız, kurduğu arşiv teşkilatına "Hazine-i Evrak" adını vermiştir. Bu paha biçilmez hazineden günümüze ulaşan belge ve defter serilerinin sayısı, sadece İstanbul’daki Osmanlı Arşivi'nde 150 milyon civarındadır. Osmanlı bakiyesi topraklarda yer alan ülkelerdeki belge ve defterlerle birlikte aslında çok daha büyük olan Osmanlı Arşivi’nin büyükçe bir bölümü bu ülkelerden Avrupa’ya kaçırıldı veya yok edildi. Mesela Cezayir’deki 600 bin belge Fransa’ya götürüldü. Bosna-Hersek’te mevcut 300 bin belge ve 50 bin yazma kitap 1992 yılındaki Sırp bombardımanında yok oldu.
OKKASI ÜÇ KURUŞTAN SATILDI
Cumhuriyet’in kuruluşundan sonraki yıllarda, ilgisizlik ve bakımsızlık nedeniyle sağlıksız depolarda tahrip olan belgelerin yanı sıra 1931 yılında dört yüze yakın sandık ve balya dolusu belge okkası üç kuruştan Bulgaristan’daki bir kâğıt fabrikasına satıldı. Şükür ki zamanın Bulgar hükûmeti fabrikaya ulaşmadan arşiv belgelerine Sofya Tren İstasyonu’nda el koydu ve bu suretle belgeler hamur olmaktan kurtarıldı. Bulgaristan Milli Kütüphanesi böylece, İstanbul Defterdarlığı Maliye Arşivi’nden satın aldığı askerî, mali, siyasi, hukuki, edebi, denizcilik ve bilim tarihi ile ilgili 40-50 ton değerli belgenin kütüphaneye gelmesiyle Nadir Eserler Departmanı’nı oluşturdu. Bu departmanda Osmanlı Devleti’ne ait 350 bin gömlek içerisinde bir milyon arşiv belgesinin yanı sıra 191 adet kadı sicili, 720 maliye ve 405 tımar ve zeamet defteri bulunmaktadır.
MÜHİMME DEFTERLERİ
Osmanlı Arşivi’nde bulunan ve Osmanlı tarihinin en önemli kaynaklarından biri Mühimme Defterleridir. Divan-ı Hümayûn toplantılarında müzâkere edilen dâhilî ve haricî meselelere ait siyasî, askerî, içtimaî ve iktisadî önemli kararların kaydedildiği defterlere "Mühimme Defterleri" adı verilmiştir. Osmanlı Arşivi'nde 961-1333 (1553-1915) tarihleri arasında tutulmuş 376 adet mühimme defteri ile fasiküllerden oluşan 44 adet mühimme defteri parçası mevcuttur.
XVI. yüzyılın ortalarından XX. yüzyılın ilk yıllarına ulaşan bir dönem içinde, küçük zaman bölümleri hariç ortalama 350 yıllık zaman dilimi itibarıyla, hiçbir doğu ve batı devletinde bulunmayan kültür ve tarih zenginliğini ihtiva eden mühimme defterleri, Osmanlı Arşivi defter serileri içinde şüphesiz önemli yer tutar. Ana konularını; devleti ilgilendiren siyasî, iktisadî, kültürel, sosyal ve harp tarihine dair üst düzey kararlar teşkil eder.
Mühimme defterleri; hükümlerinin tutulduğu divanlar bakımından dört ayrı grupta değerlendirebilir:
1- Padişahın payitahtta bulunduğu sırada, Sadrazam başkanlığındaki divan toplantısından çıkan emirlerin kaydolunduğu mühimme defterleri.
2- Rikâb Mühimmesi: Sadrazamın sefer veya başka bir sebeple payitahttan ayrılırken yerine vekil olarak bıraktığı Rikâb kaymakamı veya Sadaret kaymakamı denilen görevli başkanlığında toplanan Divan'da alınan kararların yazıldığı defterler.
3- Ordu Mühimmesi: Ordu ile birlikte sefere çıkan sadrazamın sefer sırasında akdettiği Divan toplantılarında alınan kararların yazıldığı defterler.
4- Kaymakamlık Mühimmesi: Padişah ve sadrazamın aynı anda Dersaadet'ten ayrıldığında, devlet işlerini tedvir etmek üzere tayin edilen Sadaret kaymakamının müstakil olarak akdettiği divanlarda alınan önemli kararların yazıldığı defterler.
Mühimme defterlerindeki kayıtlar, mahalline -muhatap makama- gönderilen berat ve fermanların suretleri hüviyetindedir. Sadrazamın başkanlığında; kubbe vezirleri, Anadolu ve Rumeli kazaskerleri, defterdar ve nişancının katıldığı Divan toplantılarında alınan kararlar, padişah tasdikinden geçtikten sonra kronolojik sıra içinde defterlere kaydedilmiştir.
Defterlerde kayıtlı hükümler, Divanı Hümayûn kararı gereğince ferman şeklinde düzenlenerek ilgililere gönderilen emirlerin suretleridir. Bu suretlerin diğer kayıtlarını veya asıllarını ilgili devlet, beylerbeyilik ve şer‘î sicil arşivlerinde bulmak mümkündür.
DEVLETİN HAFIZASI
Mühimme defterlerinin yukarıda ifade edilen şeklî özellikleri yanında, muhteva bakımından önem ve değerlerini de aşağıdaki başlıklarda toplamak mümkündür:
1- Mühimme defterleri, Osmanlı Devleti'nin merkez ve taşra teşkilatındaki idarî ve askerî organların yapısı, karşılıklı münasebetleri, çalışma tarzları, fonksiyonları hakkında önemli kaynaktır. Müesseselerin organizasyon ve işleyişi, hukukî prosedür hükümlerinin tetkikiyle anlaşılabilir.
2- Komşu ülkeler ile Avrupa, Kuzey Afrika, Orta Doğu, Arabistan Yarımadası, Kafkaslar ve Rusya tarihleri açısından önemli bilgiler ihtiva ederler.
3- Osmanlı Devleti'nin, gayri müslim tebaası ile olan münasebetleri, azınlıklar hukuku, halkın sosyal ve ekonomik ihtiyaçlarının temini hususlarındaki yönetim politikası, ibadet ve ayin serbestiyeti, mabetlerin inşası gibi konular mühimme defterlerinde çokça görülür.
4- Hac organizasyonu, surre alayları ve mukaddes beldelere götürülen hizmetler, konu olarak ayrı bir yer tutar.
5- Osmanlı kültür ve sanat faaliyetleri cümlesinden, imar ve iskân siyaseti, çevre ve belediye hizmetleri, sağlık ve eğitim işleri, geniş vakıf idarelerinin problemleri ve teftişleri bakımından da zengin malzeme ihtiva ederler.
6- Sayıları hayli fazla olan ve Ordu Divanı'nca tutulan mühimme defterleri, askerî tarih, harp tarihi ve lojistik hizmetler tarihi yönünden de birinci elden kaynaktırlar.